Aanraking en Contactmeditatie in Tantra

Tantra wordt tegenwoordig bijna gelijkgesteld aan bewuste vormen van aanraking en contactmeditaties. Op zich is dat niet zo gek als je kijkt naar de god-godin relaties in de mythologie of Tantrische tempelbeelden. Ook is in veel Tantrische stromingen de belichaming van het goddelijke een essentieel onderdeel van de bewustzijnsontwikkeling.
Een belangrijk aspect van onze ervaringen is het contact met de mensen om ons heen. Dit krijgt dus vaak veel aandacht in Tantra in de vorm van contactmeditaties. Eén van de krachtigste vormen om de fysieke werkelijkheid in en om ons heen te ervaren is via aanraking. Toch kom je dit in de klassieke teksten nauwelijks tegen. Daaruit kan je opmaken dat we allemaal een vertekend beeld hebben van wat Tantra is (en daar kan ik grotendeels ook in meegaan), maar het kan je ook aan het denken zetten over de waarde die aanraking blijkbaar heeft voor ons.

In onderstaande tekst ga ik in op een aantal vormen van contact in klassieke Tantra, wat daar de essentie van is en hoe dat te relateren is aan “moderne Tantra”. Om zo te komen tot een helderder beeld van de waarde van contactmeditaties en waarom je ze wel of niet Tantrisch zou kunnen noemen.

Welke vormen van contact vind je in de “klassieke” Tantra?

Beschrijvingen van contact tussen mensen kom je weinig tegen in Tantrische teksten. Het belangrijkste contact is dat tussen de guru en zijn leerling, hier speelt vaak een duidelijke machtsverhouding. Naast uitleg over filosofie etc. kan een guru op meer dan alleen een intellectuele manier kennis overdragen. Juist ook in meer directe vormen van contact vindt overdracht plaats van esoterische kennis. Daarbij kan je denken aan handoplegging, oogcontact, of het doorgeven van een mantra.

Daarnaast was een Tantrika vaak iemand met een huishouden en een partner. Het zijn mensen die in het leven staan en onderdeel uitmaken van de maatschappij. In mijn onderzoek ben ik nog weinig tegengekomen over hoe je als Tantrika met je partner zou moeten omgaan. In partnerrituelen die worden beschreven wordt soms juist benadrukt dat dit niet met de eigen partner moet, maar met iemand tegen wie je afkeer voelt. Dit om te laten zien dat je werkelijk het dualistische denken hebt overstegen.

De Tantrische mythologie en de vorm waarin teksten geschreven zijn biedt een duidelijke voedingsbodem voor ideeën over spiritualiteit op basis van contact. In mythologische verhalen worden godheden vaak in tweetallen afgebeeld en wordt er veel gesproken over de verhouding tussen Shiva en zijn partner(s). De mannelijke en vrouwelijke godheid vormen tegenpolen die elkaar creatief aanvullen en uit de eenheid die ze vormen vindt creatie plaats.

“in Saivism creation is explicitly sexual (except when Siva is portrayed as a yogin). As such, creation, existence and dissolution are alternately conceived as being the eternal dance or orgasm of Siva and Sakti. When creation is perceived as sexual, it is from the emission of a drop of Siva’s seed (bindu) into Sakti (who is the world) that all of being emanates.”
(David Gordon White, Kiss of the Yogini, p. 45)

Veel Tantrische teksten zijn opgesteld in de vorm van een dialoog tussen een god en godin waarin de één vraagt en de ander antwoordt. Hierin heb je eenzelfde machtsverhouding als tussen de guru en zijn leerling en wordt de esoterische kennis vooral in woorden overgebracht. Het zou interessant zijn om te onderzoeken of er ook andere vormen van kennisoverdracht tussen god/godin beschreven zijn.

Een andere vorm van “contact” die in de beoefening van Tantra voorkomt is consecratie. Het goddelijke wordt gevisualiseerd/geplaatst in een voorwerp, een beeld of afbeelding. Dit voorwerp wordt hierdoor geladen met goddelijke energie en de Tantrika zal het dan ook als een manifestatie van het goddelijke benaderen. Door op het goddelijke aspect van een extern voorwerp te mediteren kan de Tantrika in een staat van bewustzijn komen waarin hij zich identificeert met dit goddelijk bewustzijn.

Fysieke aanraking in klassieke Tantra

Een enkel ritueel bevat aanraking of contact tussen mensen als essentieel onderdeel van een meditatie. Dit zijn vrij strakke rituelen voor gevorderde Tantrika’s en je kan je afvragen of ze enige overeenkomsten hebben met de liefdevolle contactmeditaties van tegenwoordig. Toch kom je zo nu en dan ook de meer zintuiglijke/sensuele meditaties tegen. Zo wordt in de Svabodhodaya Manjari (8e-10e eeuw) een aantal zeer praktische meditaties beschreven. Ze zijn zo simpel als het proeven of ruiken van iets lekkers. Heel directe, zintuiglijke ervaringen, die zo bewust mogelijk beleefd worden.

In vers 38 en 39 wordt het genot wat ontstaat in intiem contact gebruikt als basis voor een meditatie:

“38. At the end of coitus, the adept should project his mind into the place between the navel and the sexual organ. When the love bliss dissolves, he becomes waveless in one instant.
39. The mind, rejoicing at the embrace of a friend or a relative returning from afar, full of bliss, comes to cessation in one instant.”
(vertaling door Rafaella Torella)

En twee verzen verder kom je zowaar het woord massage tegen:
“41. […] by the anointing and massaging of the feet (padabhyangaparisvangat), one gets at the obstruction of his mind.”
Het Sanskriet woord ‘parisvanga’ wat normaal met aanraken of omhelzen wordt vertaald krijgt in deze context de betekenis van masseren. In vers 39 hier boven wordt hetzelfde woord ‘parisvanga’ gebruikt en vertaald met ‘embrace’.

In de klassieke periode bestaan er dus teksten die aanraking noemen als basis voor meditatie en bewustzijnsontwikkeling.

Wat is de essentie van contact in Tantra?

Er zijn dus verschillende momenten waarop contact van belang is. Het contact tussen de beoefenaar en een guru of godheid, het contact tussen verschillende godheden op transcendent niveau, en het contact wat er is met de wereld om je heen.
Het doel van deze contactvormen is het verruimen van het bewustzijn tot het punt van het ‘goddelijk bewustzijn’. Door het neerzetten van een dualiteit (mannelijk/vrouwelijk, transcendent/manifestatie, guru/leerling, ik/jij) en hierop te mediteren, wordt uiteindelijk gestreefd naar het samenvallen van subject (ik), object (de ander) en de zintuiglijke/cognitieve waarneming (je bewust zijn van..). Dus de leerling die in de ogen van de guru kijkt komt tot een punt waarop het bewustzijn van het ‘kijken naar’, samen valt met het bewustzijn van zichzelf en van de guru als de ander. Het samenbrengen van deze drie aspecten zorgt uiteindelijk voor een beleving die tegelijk holistisch als relationeel is.
Om tegelijkertijd je plaats in het geheel te zien, en je eigenheid te behouden is het nodig om niet volledig samen te vallen met het geheel. Wat wel kan is samenvallen met jouw unieke plaats in het geheel en van daaruit ook de rest te kennen. In verbinding met de ander, waarin je beiden je eigenheid behoudt, vind je de mogelijkheid om voorbij je eigen beperkte ervaring te gaan.

Welk contact wordt er in deze tijd als “Tantra” gezien?

Tegenwoordig gaat Tantra meestal over het verbeteren van relaties, bewust verbinden, je eigen grenzen en grootsheid voelen. En natuurlijk moet het even over seksualiteit gaan, want dat heeft niks met Tantra te maken, of juist wel.
Het relationele aspect wordt veel benadrukt, we zijn sociale wezens en ervaren de meeste groei wanneer we mensen om ons heen hebben om ons te spiegelen. Tantra wordt bijna synoniem voor ‘conscious relating’, en wordt vormgegeven in massages, dans, aanraking en contactmeditaties. Zoals hierboven beschreven zijn die vormen in meer of mindere mate ook terug te vinden in klassieke Tantra, maar is de essentie vergelijkbaar, kan je dezelfde aspecten van bewustzijnsontwikkeling herkennen?

Bestaat de “oorspronkelijke essentie” ook nu nog?

Voor de fundamentalist is het antwoord duidelijk: het staat niet in de teksten, dus het is geen Tantra. Aan de andere kant heb je mensen die roepen “alles is Tantra” onder het mom van “dan kan ik doen wat ik wil”. En er zal vast ergens een genuanceerde gulden middenweg zijn, een manier waarop je per situatie kan herkennen of die eerder genoemde essentie van Tantra op dat moment aanwezig is.
In ieder contact kom je overduidelijk de drie kanten tegen van jezelf, de ander, en een verbindende handeling (zintuiglijk waarnemen van de situatie). Ondanks dat niet iedere moderne oefening in een klassieke Tantrische tekst is uitgeschreven kan je ze daar onder bepaalde voorwaarden wel aan relateren. Meestal zit dat niet in de specifieke handeling, maar in de intentie en energie die erachter zit. Wordt er in een oefening naar gestreefd om deze drie kanten (jezelf, de ander, het waarnemen) met elkaar te verbinden? Wordt er gezocht naar een diepere en ruimere staat van bewustzijn? En wanneer er veel energie opgewekt wordt, is dat dan het doel, of wordt die energie een middel om je vooruit te helpen in je bewustzijnsontwikkeling?

Als voorbeeld neem ik graag een massage waarbij iemand vanuit de aanraking in een meditatieve staat komt. In die staat valt de vraag weg waar ik eindig en jij begint. Ook het voelen van de massage wordt onderdeel van dat ene moment van bewust aanwezig zijn. Die persoon komt vanuit het contact helemaal tot zijn kern en maakt van daaruit de verbinding met zijn omgeving.
In ‘Tantrische taal’ zou dat dus het oplossen van de geest zijn in de ervaring, het eenworden met het grotere bewustzijn, het samenvallen van de materie met het transcendente, etc.

Waar moderne en klassieke Tantra soms uit elkaar lopen is dit beoogde doel. In de klassieke Tantra is het uiteindelijke doel altijd het bereiken van een staat van verlichting binnen dit leven, een ervaring van complete innerlijke vrijheid terwijl je volledig meedraait in de wereld om je heen. In modernere vormen ligt de nadruk vaak op het verdiepen en verbeteren van je contacten, meer verbinding voelen met jezelf en de mensen om je heen. Een belangrijke stap richting die innerlijke vrijheid, maar die vrijheid hoeft niet per se je doel te zijn. Het lijkt dan vaak te stoppen bij het genieten van de ervaring op zichzelf, en daar kan klassieke Tantra een kader bieden om die ervaring in een bredere context te plaatsen en tot een staat van zijn te verheffen.

Waarom contactgerichte meditatie waardevol is

“Wie op aarde is gevallen, moet de aarde gebruiken om op te staan.” Deze zin raakt de kern van hoe er in Tantra tegen persoonlijke en spirituele ontwikkeling wordt aangekeken. De situatie waar je je in bevindt is de basis van waaruit we verder groeien. Dat geldt voor ieder persoon op ieder moment, maar ook groter gezien voor culturen en tradities. De Tantrika in India werd duizend jaar geleden op een andere aarde geworpen dan waar wij in 2018 in Nederland op rondlopen. De situatie is niet te vergelijken, maar dat is slechts minimaal relevant. De boodschap is namelijk: De situatie is er, het is aan jou hoe je die gebruikt.
Dus in de situatie waar wij ons in bevinden, waar er steeds meer gevoelige mensen rondlopen, waar we ons op sociaal gebied kunnen ontwikkelen zodat we bergen energie halen uit onze contacten. In die situatie zijn dat de middelen die we hebben, zit daar onze kracht.

De valkuil is dan wel dat we daar voor onszelf best een prettige situatie van kunnen maken en daarbij vergeten dat we ook nog op kunnen staan. We vallen op aarde, maar vinden dit zo fijn dat we lekker blijven liggen. Daarin biedt Tantra de mogelijkheid om zowel van het leven te genieten, als te blijven ontwikkelen naar innerlijke rust en vrijheid.