Als Man zonder Vrouw, Doodse Stilte zonder Chaos

Je kunt op veel niveaus praten over mannelijkheid en vrouwelijkheid. Je hebt een biologisch onderscheid, sociale rollen, genderaspecten, metafysische concepten die in ieder mens terug te vinden zijn, etc.. In “spirituele” uiteenzettingen loop je altijd het gevaar dat deze niveaus door elkaar gaan lopen. Zo ook in onderstaande tekst. Over het algemeen zal ik proberen om op een niveau te blijven waar mannelijk en vrouwelijk vooral handige concepten zijn om een polariteit te duiden. Ze zeggen daarmee dus niet zoveel over mannen en vrouwen zoals we daar normaal over praten. Ik zou ook termen als “het transcendente” en “de manifestatie”, of “stilte” en “chaos” kunnen gebruiken (en dat doe ik ook). De traditie waar ik door geïnspireerd ben spreekt in dit kader van een mannelijke en vrouwelijke kracht dus vind ik het mooi dat als uitgangspunt te nemen.

Het Mannelijke en Vrouwelijke in Tantra

De polariteiten van “Het Mannelijke”, “Het Vrouwelijke” en hoe zij zich tot elkaar verhouden vormen een belangrijk deel van het Tantrische gedachtengoed. Het wordt al snel duidelijk dat je daar het mannelijke niet moet opvatten als een macho stereotype en het vrouwelijke als het schattige huismoedertje. Maar hoe dan wel? In het dagelijks leven ken je altijd wel momenten van stilte en momenten van chaos. Kijk je vanaf grote afstand dan kan je een soort eenheidsgevoel ervaren waarin alles in balans is. Kom je dichterbij dan is het chaos. De mieren krioelen door de tuin en gedachten en emoties krioelen door je lijf. Hoe vind je een balans waarin die twee allebei hun plek krijgen?

De chaos wordt in Tantra gezien als de vrouwelijke kracht en wordt meestal aangeduid met ‘Shakti’ (energie) of de naam van een godin. Zij is de manifestatie van Bewustzijn. Alles wat beweegt en ontwikkelt is Shakti. Zij creëert de chaos die wij leven noemen en verleidt ons om hier volledig in op te gaan. Shiva, het mannelijke, is de stilte die deze chaos draagt. Hij is het transcendente Bewustzijn in rust. De onbewogen aanwezigheid die in ieder moment en op iedere plaats is. De stilte van het ‘aanwezig zijn’ die je soms in een meditatie kan ervaren.

Shiva en Shakti uit Balans

Een bekende uitspraak in de klassieke Tantra is: “Shivah Shaktivihinah Shavah”, wat vertaald kan worden met “Shiva zonder Shakti is als een lijk”. Zonder beweging is het bewustzijn slechts een dode stilte. Om het transcendente te kennen moet je ook het aardse leven beleven. De uitspraak is een reactie op een wereld waarin alle spiritualiteit draaide om het bereiken van verlichting en ontvluchten van het aardse leven. Een wereld waarin het gaat om het bereiken van die “mannelijke” stilte. Tantra komt hier met een weerwoord en biedt, vanuit het omarmen van Shakti, het vrouwelijke principe, een weg tot verlichting binnen het aardse bestaan.

De omgekeerde uitspraak ben ik nog niet tegengekomen: “Shakti zonder Shiva is…”. Dit is een uitspraak die juist in de moderne tijd interessant zou zijn om helder te krijgen. Want nu lijkt de balans soms omgeslagen te zijn naar de chaos, veel draait om materieel gewin en alles moet zo snel en spannend mogelijk. Kunnen we in die chaotische situatie nog inzien wat we missen, zijn we nog steeds bewust in al deze hectiek? En vinden we daar nog rust in onszelf? Zonder binding met onze werkelijke mannelijkheid, ons vermogen om als een berg te blijven staan in de krachtigste storm. Dan kom je in deze tijd bij burn-outs, psychoses, #metoo, D. Trump, etc. Handelingen waarin de impulsieve actie belangrijker is dan het bewustzijn van waaruit iets gedaan wordt. Ik vat het samen als “Shakti zonder Shiva is als een kip zonder kop”.

Christopher Wallis beschrijft in zijn boek ‘The Recognition Sutras’ (een vertaling en uitleg van de Pratyabhijna Hrdaya) wat deze onbalans betekent met betrekking tot je persoonlijke of spirituele ontwikkeling. Dit doet hij heel krachtig, dus zijn woorden wil ik hier graag delen:
“When our practice focuses one-sidedly on the Shakti aspect, we don’t get to rest in the absolute ground, the core of our being, and we become burned out by overdoing. Energy without Awareness becomes ungrounded, misdirected and frazzled. On the other hand, when our practice focuses one-sidedly on the Shiva aspect, we become transcendentalists, only happy in a peaceful retreat-type environment and unable to cope with challenging people (whom we judge as ‘negative’) or, for that matter, with environmental conditions (e.g., food, lighting, noises) that are not completely peaceful and sattvik. Awareness without Energy lacks strength, resilience and adaptability; though spacious and peaceful, it becomes stagnant, dry, or unemotional (flat).”

Maar wat is Shakti mét Shiva?

Terug naar de wereld waarin Tantra opkwam, waarin de Vedische religie hoog stond, waarin traditie en meditatie, kortom: de “mannelijke” aspecten, belangrijk waren. In deze wereld is het passend dat Tantra een tegengeluid laat horen en aangeeft dat al dat streven naar het bovennatuurlijke niet alles is. Dat de munt ook een andere zijde heeft, dat Shiva zijn Shakti nodig heeft om beweging, groei en leven mogelijk te maken.

Ook wanneer rationalisme een stempel op de maatschappij drukt kan je een tegenbeweging richting het gevoel verwachten. Maar zijn we daarin niet doorgeslagen in Shakti? We weten alleen maar van doen en hebben, maar kunnen niet zijn. We mogen alles voelen, maar niet denken. Alles wat met traditie, of vastheid te maken heeft moet worden losgelaten om vrij te kunnen zijn. Dit kan uitschieten naar onbewust en destructief omgaan met de wereld om ons heen. Of juist een tegenbeweging die blind probeert die wereld te redden, zonder te bedenken waarvan, waarom en hoe.

Is er dan een mogelijkheid om een situatie te creëren waarin een balans tussen deze twee kanten ontstaat? Waarin je weet wie je bent, én daarnaar kunt handelen. De uiteindelijke eenheid, die bestaat uit Shakti en Shiva in één vorm. Deze wordt Ardhanarishvara genoemd. Ardhanarishvara wordt afgebeeld als half mannelijk, half vrouwelijk, en symboliseert de combinatie van transcendent bewustzijn en creatieve manifestatie. Wanneer bewustzijn en creativiteit bij elkaar komen krijg je groei en ontwikkeling vanuit een diepe innerlijke rust.

Naar welke kant neig jij het meest, de stilte of de chaos? En wat zou er gebeuren als je wat meer van de andere kant in je leven toe zou laten?